GRADIŠKA – Izložba „Donja Dolina, arheološka istraživanja i višedecenijski zaborav“, koju je u „Zavi;ajnom muzeju“ u Gradišci priredila Slavica Arsenijević, aktuelizovala je značaj Donje Doline u dugoj i bogatoj istoriji te sadašnji status ovog mjesta, krupnim slovima upisanog na arheološkoj karti BiH i regiona. Ovom izložbom obilježava se 120 godina od prvih, većih arheoloških iskopavanja u Donjoj Dolini, koja su započela 1899. godine. Tome je, tri godine ranije prethodio pronalazak bronzane kacige koju je, na svojoj njivi izorao zemljoradnik Ilija Knežević. Ovaj događaj ukazao je put arheolozima Franji Fiali i Ćiri Truhelki, da započnu temeljita istarživanja. Već nakon nekoliko godina, ispostavilo se da je Donja Dolina jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta u BiH.
Praistorijsko naselje rasprostanjeno je na teritoriji današnjih sela Donja Dolina i Gornja Dolina. Riječ je o kompleksnom, višeslojnom lokalitetu sa ostacima starijeg naselja iz kasnog bronzanog doba u Gornjoj Dolini, mlađeg naselja iz željeznog doba na Gradini i nekropole na Timeničkoj Gredi u Donjoj Dolini. Ovo naselje rasprostanjeno je na teritoriji današnjih sela Donja Dolina i Gornja Dolina.
U Donjoj Dolini postojala su dva naselja. Starije naselje podignuto na Gredi uz Savu, koje je oko 700. godine p.n.e. napušteno i podignuto drugo na sojenicama na prostoru koje se danas naziva Gradina, ali nedaleko od starog naselja.
“Ovo naselje se prostiralo na površini od oko 40 hektara. Kuće su građene od drveta na platformama prethodno podignutim na drvenim stubovima. Ono pokazuje značajan napredak u načinu života stanovnika u odnosu na prethodni period,” napisao je Cvjetko Bulović, u knjizi “Prošlost Gradiške.” On dalje navodi da je naselje građeno kao ravničarsko, sa dva reda kuća i komunikacijama usmjerenim prema Savi.
Pored zemljoradnje i uzgoja stoke bilo je razvijeno, između ostalog, zanatstvo. Na to ukazuju pronađeni ostaci gvožđa, stakla, bronze, keramike i drugog materijala. Pronađeni su kalupi za oblikovanje predmeta od metala, kao i druga oruđa za izradu različitih predmeta za upotrebu.
“Uz kuće su građeni i drugi objekti, štale, ostave i sl. Pored navedenih i drugih aktivnosti, stanovništvo ovog naselja se, zbog povoljnih prirodnih uslova, bavilo još lovom i ribolovom,” zapisao je Bulović.
Stanovništvo
Smatra se da su stanovnici ovog naselja bili Panoni odnosno Prapanoni, ili južni ogranak panonskih Osertijata, koji se dovode u vezu sa Ilirima i Japodima (Z. Marić Zbornik zemaljskog muzeja Arheologija – izdanje 1964. godina). Oko 1200. godine prije naše ere, početkom kasnog bronzanog doba, na ovom lokaliteu započinje kontinuirano naseljavanje i život u ravničarskom otvorenom naselju, koji traje sve do prvog vijeka nove ere, kada je definitivno napušten. Periodi života u naselju su na osnovu arheološkog materijala, podijeljeni u nekoliko faza.
Kada je taloženjem kulturnih slojeva nivo zemljišta porastao, na istom prostoru razvilo se ravničarsko, dobro organizovano i uređeno naselje. Prodorom Kelta ili uticajem njihove kulture na krajeve na desnoj obali Save nije prekinut život u Donjoj Dolini. Postoje brojni eksponati iz Donje Doline u muzejima u Sarajevu i Banja Luci, a najpoznatiji je čamac, dug preko 12 metara i star preko 3000 godina, izložen u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Ovo arheološko područje, 2006. godine, proglašeno je BH nacionalnim spomenikom kulture prve kategorije.
Moderno doba
Vijekovima poslije, sve do modernog doba, Sava u Dolini predstavlja nedaću malobrojnim stanovnicima koji su ovdje opstali. Nasipi, kanali i pumpe su tu opasnost umanjili, ali nisu eliminsiali. Ipak, Dolina i susjedna sela su uveliko opustjeli. Prema popisu stanovništva 1991. godine u Donjoj Dolini živjelo je 468 stanovnika. Popisom 2013. godine u Dolini je bilo 122 stanovnika. Sada ih je, sasvim sigurno, još i manje. Rajko Plotan, rođen u Dolini, a jedan od posjeetilaca izložbe u „Zavičlajnom muzeju“ o ovom arheološkom području, žalostan je što selo nestaje.
„Ono što nisu uspjeli Panoni, Kelti, Iliri, Japodi, pa Rimljani, Turci, Austrijanci i mnogi drugi u dugom vijeku, uspjeli smo mi, u najnovije vrijeme i moderno doba. A to je da dolinski kraj učinimo pustim, napuštenim i zapuštenim. Naroda i života u mome rodnom kraju odavno nema, samo u tragovima. Arheološko nalazište, takođe nije vidljivo, a moglo je biti centar turističke ponude, najveći kabinet za arheologe, istoričare i naučnike na otvoreno,“ kazao nam je Rajko Plotan.
Izvor: Milan Pilipović