Hram je mali, na skrovitom mestu, odakle se vidi celo Lijevče polje. Više puta u istoriji uništavana je i obnavljana.
Gradiška, Laktaši – Vernike, Srbe iz potkozarskih i lijevčanskih sela, najčešće u vreme velikih svetkovina, putevi vode do crkve brvnare u Romanovcima, poznate u narodu kao Stara crkva. Posvećena je Svetom Nikoli i zasigurno je najstarija u Potkozarju. Prema navodima teologa Darija Drinića u knjizi „Stara crkva Svetog Nikole u Romanovcima”, izgrađena je 1716. godine. Izgradnju su uslovili revizija granice tokom Austro-turskog rata (1716–1718) i nakon njega, kao i njeno pozicioniranje južno od reke Save, navodi Drinić. On dalje konstatuje: „Moguće je da su Srbi iskoristili to smutno vreme i podigli jednostavnu bogomolju u Romanovcima, selu koje se Požarevačkim mirom našlo na granici Austrije i Turske.”
O gradnji crkve postoji više legendi koje žive u narodu. Jedna kaže da je u Gornjim Romanovcima pored šume bilo neko jezerce i kad je srpski narod tražio da gradi crkvu, turske vlasti odredile su ovo mesto. Srbi su se dali na posao. Muškarci su nosili kamenje na ramenima, a žene zemlju u pregačama. Jezero je zatrpano, nestalo je, ali se pojavilo u susednom selu Miljevići, gde se i sada jedan lokalitet naziva Jezero.
Druga legenda kaže da su Turci nakon brojnih molbi okolnih Srba dozvolili gradnju crkve, ali isključivo u jednom danu, veličine koliko izrezana volovska koža može da opaše. I na to su Srbi pristali. Potrudili su se i uspeli da izgrade brvnaru na skrovitom mestu, odakle se vidi celo Lijevče polje. Neposredno uz crkvu, sa zapadne strane, podignut je zvonik, prepoznatljiv prateći objekat drvenih sakralnih građevina. Postavljen je na četiri stuba i pokriven strmim krovom od drvene šindre. Romanovačko zvono čuje se čak do Zmijanja i Manjače.
Crkva je lepih srazmera – duga 7,4 metra, široka 4,16 i visoka, do slemena, 5,75 metara. Živopisnog je izgleda i vrlo prijatne unutrašnjosti, napisao je istraživač Petar Momirović u tekstu objavljenom 1956. godine u časopisu„Naše starine”. Sačuvan je antimis iz perioda mitropolita Pavla Nenadovića (1749–1766) i nalazi se u riznici Banjalučke eparhije. Sitno urezana 1812. godina na vratima i zapis na dverima najstariji su dostupni datumi o istoriji romanovačke crkve.
Umesto prozora, ulazak prirodne svetlosti omogućavaju uski prorezi na daskama. Unutrašnjost objekta podeljena je ikonostasom na oltar i naos. Na dverima su oslikane ikone značajne za vernike ovog kraja. Više priložnika darivalo je jednu ikonu, što je znak da su živeli oskudno, ali da su bili posvećeni pravoslavnoj veri i svojoj crkvi.
„Time su pokazali jedinstvo i sabornost”, pojasnio nam je paroh romanovačko-mašićki Petar Jovanović, naglasivši da su se ispred crkvenih dveri pre 114 godina, na putu za Beograd, venčali književnik i narodni tribun Petar Kočić i Milka Vukomanović. Dogodilo se to 18. septembra 1904. godine. Venčao ih je paroh Savo Rađević, čiji se nadgrobni spomenik nalazi pored crkve. U znak sećanja na ovaj događaj ovde se svake godine u septembru održava književna manifestacija „Ideš li, rode”.
Venčanje Milkino i Petrovo detaljno je opisao Gojko Banović, dugogodišnji novinar „Politike”. On navodi da „posle Beča, onih memoranduma, demonstracija, puča na Univerzitetu i knjiga punih preziranja svega što je austrijsko, na državnu službu u Bosni Petar Kočić nije ni pomišljao. Venčati se, pa odmah u Srbiju. Seli su u Banjoj Luci, u zatvoren fijaker, Petar Kočić i Milka Vukomanović. I na putu za Bosansku Gradišku, u selu Romanovcima, Milka je noću, oko 11 sati, dobila prezime Kočić.”
U svojoj dugoj istoriji romanovačka crkva je više puta razarana, skrnavljena, oružjem napadana, naročito posle Srpskog ustanka u BiH 1875. godine. Istraživač Petar Momirović zaključio je 1956. godine da je crkva u veoma lošem stanju i da je poslednji čas za njenu obnovu. Ovu poruku najbolje su shvatile četiri romanovačke žene iz uglednih porodica, koje su odlučile da povedu akciju i crkvu sačuvaju od propadanja. Učinile su to 1968. godine Petrana Perović, Trivuna Makić, Jelka Kukić i Marija Todorović. Budući da nisu imale koga da angažuju na obnovi crkve u duhu izvornih graditeljskih rešenja, kako navodi teolog Dario Drinić, odlučile su da to bude posebna konstrukcija zakrovljena crepom, a oslonjena na devet hrastovih stubaca, iznad starog klisa.
Obnovljenoj crkvi, po zamisli četiri žene, kumovao je meštanin Tede Baštinac. O tome svedoči njegovo ime i kumstvo urezano na drvenom brvnu pored ulaza u crkvu. Poslednja, mnogo temeljitija obnova crkve, uključujući konzervatorsko-restauratorske radove pod nadzorom Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog nasleđa Srpske, obavljena je 2000. godine. Zanimljivo je da su inicijatori ove obnove bili potomci i rođaci pomenutih žena. Prema navodima tadašnjeg narodnog poslanika Radovana Šljivića, predsednika Građevinskog odbora, prednjačili su bivši guverner NBJ Radovan Makić, sin Trivune Makić, potom Jovan Todorović, u to vreme predsednik Skupštine opštine Gradiška, kome je Marija Todorović strina, i meštanin Nikola Nine Tutorić. Njima se pridružio veći broj meštana koji su radili na obnovi crkve.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je ovu graditeljsku celinu nacionalnim spomenikom. Čine je crkva, zvonik i groblje, te pokretno nasleđe, carske dveri, polijelej, službarnik i psaltir. Crkvu brvnaru u Romanovcima posetio je 18. jula 2015. godine sada blaženopočivši patrijarh srpski Irinej.Spomenici
U crkvenom dvorištu nalazi se i pet nadgrobnih spomenika u vidu krstača, koji ne sadrže podatke o pokojnicima. Veruje se da su to neimari crkve koje su Turci posekli, a narod sahranio pored temelja ove jedinstvene bogomolje. Ovo predanje prenosi se s kolena na koleno.
Izvor: www.politika.rs