Grad Marije Terezije ili Vrbaški grad, na litici, sa desne strane puta, tri kilometra od Podgradaca prema Mrakovici, pominje se 1293. godine. Bio je sjedište tadašnje župe Vrbas. Strmo uzvišenje, na kojem i sada postoje tragovi ovog utvrđenja, naziva se Pavetnjak. Nadmorska visina je 285 metara.
Pod gradom se razvijalo i predgrađe kao naselje, pa se smatra da su tako nastali i dobili svoj današnji naziv Podgradci koji se prvi put pominju 1334. godine. Ovo naselje je u Gornjem toku rijeke Vrbaške a naselje u donjem toku dobilo je naziv Donji Podgradci.
Prvi poznati naseljenici ovog i šireg prostora bilo je ilirsko pleme Oserijati. Na ovaj prostor prodiru kratkotrajno Kelti, početkom II vijeka p.n.e. Balkan zauzimaju Rimljani koji osvajaju i podgradačko područje 35 godine p.n.e. Prilikom velike seobe naroda od IV do VII vijeka ovaj prostor naseljavaju slavenska plemena o čijem životu u narednim vijekovima ima malo podataka.
Uglavnom osvajači, jedni za drugima su se smjenjivali ostavljajući tragove na život ljudi ovoga kraja. Početkom XII vijeka ovaj prostor su osvojili Mađari koji su novo-pripojene krajeve uključili u svoju administrativno teritorijalnu organizaciju i podijelili na župe. Koliki je značaj Vrbaškog grada govori i podatak da ga je 1398. godini posjetio mađarski i austrijski kralj, a kasnije i njemački car Sigismund.
U blizini ostataka Vrbaškog grada danas je jasno uočljivo mjesto gdje je nekad bila crkva – crkvište.
Pretpostavlja se da je u Vrbaškom gradu živjela aristokratija (plemstvo), a nizvodno od tog mjesta u proširenoj aluvijalnoj ravni Vrbaške nastalo je naselje (predgrađe) slobodnih i zavisnih ljudi.
Od 1463. do 1878. godine Bosnom vladaju Turci, pa samim tim i Gornjim Podgradcima. U ovom teškom periodu Podgračani su se mnogo puta uključivali u oružane ustanke koji su izbijali protiv Turaka na prostoru Bosanske krajine.Krajem turskog perioda otvara se pilana na vodeni pogon, 1855. godine koje će se znatnije razviti za vrijeme Austrougarskog perioda.
Austrougarsaki period vladavine od 1878. do 1918. veoma je značajan za Podgradce. U tom periodu počela je znatnije da se razvija pilana koja je zapošljavala pored domaćih i radnike iz čitave Austrougarske monarhije koji se naseljavaju u Gornje Podgradce. Time se povećavao broj stanovnika i samo naselje se teritorijalno proširilo.
Pogrešno tumačenje
Podgradčani ostatke Vrbaškog grada danas pogrešno nazivaju “Grad Marije Terezije” ili “Marijin grad”. Marija Terezija, austrijska carica vladala je od 1740. – 1780. i za njenog vremena austrijska teritorija nije se širila južno od Save, što znači da nije nikada vladala Gornjim Podgradcima. Taj naziv je vjerovatno dat iz razloga što je Marija svojim podanicima davala reforme kojima je položaj stanaovništva bitno popravljen u odnosu na položaj stanovništva u Gornjim Podgradcima, u okviru Turskog carstva, u to vrijeme.
Pripremio: Milan Pilipović
